Od szkicu do rzeczywistości: tajemnice dawnej gazowni warszawskiej

Fotografie spotykają się tu z grafiką. Krzysztof Kawałowski, artysta posługujący się różnymi technikami malarskimi (w tym własną akwarelą z kawy), przedstawia swoje interpretacje tych miejsc w formie odręcznych rysunków.

Dzięki zastosowaniu druku soczewkowego, oba światy – dokumentu i wyobraźni – przenikają się, prowadząc odbiorcę od realistycznych detali fotografii do artystycznych wizji. To subtelna gra pomiędzy tym, co było, a tym, co trwa – między rzeczywistością zatrzymaną w obiektywie a ulotnym wspomnieniem, które ożywa na papierze.

W kontekście miejsc o tak bogatej i wielowiekowej historii, będących jednocześnie ostatnimi świadkami przemysłowej przeszłości Warszawy, to zestawienie zyskuje wyjątkową głębię i siłę wyrazu.

Powstanie tego nowoczesnego wówczas kompleksu było odpowiedzią na niewystarczające możliwości pierwszej warszawskiej gazowni, zlokalizowanej na Solcu. Dynamiczny rozwój miasta wymagał nowych źródeł energii, które mogłyby sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu mieszkańców i przemysłu.

Zakład przyczynił się do uprzemysłowienia dzielnicy Wola i obejmował liczne specjalistyczne obiekty, w tym Aparatownię Pomiarową, Odsiarczalnię, kotłownię z kominem, piecownię, wieżę ciśnień, Fabrykę Chemiczną oraz inne budynki techniczne. Przez dziesięciolecia gazownia pozostawała jednym z filarów warszawskiego systemu energetycznego, a dziś jest świadectwem dziedzictwa przemysłowego miasta.

1. Wieża ciśnień 

Wieża ciśnień, wzniesiona pod koniec XIX wieku na terenie dawnej Gazowni Warszawskiej przy ul. Kasprzaka, jest cennym przykładem architektury przemysłowej Warszawy. Konstrukcja o cylindrycznym kształcie, wykonana z czerwonej cegły, pełniła funkcję techniczną – utrzymywała stałe ciśnienie w sieci wodnej, niezbędne do prawidłowego działania urządzeń gazowni.

Wieża była kluczowym elementem infrastruktury gazowniczej, zapewniającym stabilność i efektywność pracy zakładu. Jej solidna budowa i dbałość o detale architektoniczne odzwierciedlają wysoki poziom inżynierii i estetyki technicznej tamtej epoki. Obecnie obiekt jest chronionym zabytkiem i ważnym świadectwem przemysłowej historii dzielnicy Wola.

2. Siedziba dyrekcji

Budynek pełnił funkcję centrum administracyjno-zarządczego gazowni warszawskiej. Mieściły się w nim biura kierownictwa odpowiedzialnego za nadzór nad produkcją, dystrybucją i obsługą techniczną gazu. Obiekt podkreślał rangę zakładu i jest ważnym świadectwem historii przemysłu gazowniczego.

3. Amoniakalnia

Amoniakalnia była istotnym obiektem technicznym na terenie Gazowni Warszawskiej, odpowiedzialnym za pozyskiwanie i obróbkę amoniaku – produktu ubocznego suchej destylacji węgla kamiennego. Amoniak, ze względu na swoje unikalne właściwości chemiczne i szerokie zastosowanie przemysłowe, był cennym surowcem wykorzystywanym m.in. w produkcji nawozów sztucznych, materiałów chłodniczych oraz środków czystości.

W budynku amoniakalni prowadzono procesy zbierania, oczyszczania i kondensacji amoniaku, które wymagały zastosowania specjalistycznych urządzeń i instalacji technologicznych.

Dzięki temu możliwe było bezpieczne magazynowanie tego gazu oraz jego dalsze przetwarzanie lub transport do innych zakładów przemysłowych. Funkcja amoniakalni miała kluczowe znaczenie dla efektywności całego procesu gazowniczego, przyczyniając się do maksymalnego wykorzystania surowców oraz minimalizacji strat.

4. Kotłownia centralna

Kotłownia Centralna była jednym z najważniejszych obiektów technicznych Gazowni Warszawskiej. Jej podstawowym zadaniem było wytwarzanie pary technologicznej niezbędnej do prawidłowego przebiegu procesów związanych z produkcją, oczyszczaniem i dystrybucją gazu miejskiego. Para ta była wykorzystywana między innymi do podgrzewania urządzeń technologicznych oraz w systemach pomocniczych zakładu.

Kotłownia zaopatrywała również w ciepło budynki administracyjne, hale produkcyjne i inne obiekty należące do kompleksu gazowniczego. Dzięki scentralizowanej produkcji pary możliwe było zwiększenie efektywności energetycznej i lepsze zarządzanie zasobami paliwowymi.

5. Aparatownia

Aparatownia była kluczowym obiektem funkcjonalnym w strukturze Gazowni Warszawskiej, pełniąc rolę technologicznego centrum zakładu. To właśnie tutaj zlokalizowane były urządzenia odpowiedzialne za kontrolę, regulację i optymalizację procesu produkcji gazu. W aparatach gazowniczych prowadzono m.in. procesy oczyszczania gazu z niepożądanych zanieczyszczeń, takich jak siarkowodór czy amoniak, co miało zasadnicze znaczenie dla jego jakości i bezpieczeństwa.

Aparatownia odpowiadała również za utrzymanie parametrów technicznych gazu oraz przygotowanie go do przesyłu do miejskiej sieci dystrybucyjnej. Obiekt ten stanowił jedno z najważniejszych ogniw w ciągu technologicznym gazowni, zapewniając nieprzerwaną i bezpieczną eksploatację całego systemu.

6. Benzolownia

Benzolownia - pełniła kluczową rolę w przetwarzaniu produktów ubocznych procesu zgazowywania węgla. Jej głównym zadaniem była destylacja smoły pogazowej w celu odzysku cennych związków chemicznych, takich jak benzol, fenol i naftalen, wykorzystywanych w przemyśle chemicznym, energetycznym i farmaceutycznym.

Zakład uruchomiono pod koniec XIX wieku jako element rozbudowy nowoczesnej infrastruktury Gazowni Miejskiej. Modernizacja przeprowadzona w latach 1926–1927 pozwoliła na dostosowanie technologii do rosnących potrzeb produkcyjnych. Benzolownia funkcjonowała do końca lat 70. XX wieku, kiedy to zakończono wytwarzanie gazu z węgla i przeszłość technologiczna ustąpiła miejsca gazowi ziemnemu

7. ​Elektrownia
Elektrownia zlokalizowana na terenie dawnej Gazowni Warszawskiej stanowiła kluczowy element infrastruktury technicznej zakładu. Została wybudowana w celu zapewnienia niezależnego źródła energii elektrycznej, niezbędnej do zasilania urządzeń technologicznych, systemów pompowych, aparatury kontrolno-pomiarowej oraz oświetlenia całego kompleksu.

Uruchomienie elektrowni umożliwiło sprawne i ciągłe funkcjonowanie gazowni, uniezależniając zakład od zewnętrznych dostaw prądu. Obiekt ten symbolizuje postępującą automatyzację i modernizację miejskich zakładów przemysłowych przełomu XIX i XX wieku, a jego istnienie świadczy o zaawansowanym zapleczu technicznym Gazowni Miejskiej.

8. Zbiorniki gazu

Cylindryczne zbiorniki gazu – wzniesione w drugiej połowie XIX wieku, pełniły kluczową funkcję magazynowania gazu powstającego w procesie suchej destylacji węgla kamiennego. Każdy zbiornik wyposażony był w stalową, ruchomą czaszę (gasometr), która podnosiła się i opadała w zależności od ilości przechowywanego gazu, zapewniając stałe ciśnienie w sieci.

Solidna, ceglana obudowa chroniła konstrukcję i nadawała rotundom charakterystyczny monumentalny wygląd, wzbogacony detalami architektonicznymi typowymi dla epoki. Rotundy były integralną częścią kompleksu gazowni uruchomionej w 1888 roku, odpowiadającego na rosnące potrzeby energetyczne Warszawy.

9. Willa Dyrektora

Zlokalizowana przy ul. Kasprzaka, Willa Dyrektora powstała na przełomie XIX i XX wieku jako reprezentacyjna rezydencja dyrektora zakładu, który w tamtych latach odgrywał kluczową rolę w dostarczaniu oświetlenia i energii dla miasta.

Budynek wzniesiono w stylu neorenesansowym, z dbałością o detale architektoniczne i elegancki układ wnętrz, podkreślający prestiż ówczesnej funkcji dyrektora zakładu. Willa była częścią spójnie zaplanowanego kompleksu przemysłowego, który odgrywał kluczową rolę w zaopatrzeniu miasta w gaz oświetleniowy i użytkowy.

Dziś obiekt ten uznawany jest za cenny zabytek architektury i historii techniki.

10. Budynek Odsiarczalni Systemu I i II

Aparatura obiektu służyła do usuwania związków siarki z gazu koksowniczego powstającego w procesach produkcyjnych. Gaz kierowano do dużych skrzyń wypełnionych rudą darniową zawierającą tlenki żelaza, które wiązały zanieczyszczenia siarkowe. Proces ten chronił instalacje przed korozją i ograniczał emisję szkodliwych substancji. Obiekt działał w ramach dwóch niezależnych systemów.

11. Budynek Odsiarczalni Systemu III
W budynku prowadzono oczyszczanie gazu koksowniczego z zanieczyszczeń siarkowych przy użyciu rudy darniowej, zawierającej tlenki żelaza jako medium filtrującego. Proces ten przebiegał w specjalnych skrzyniach filtracyjnych. Obiekt należał do niezależnego ciągu technologicznego – Systemu III – co zapewniało ciągłość pracy gazowni nawet podczas awarii lub konserwacji innych linii.

12. Laboratorium

W obiekcie prowadzono badania nad procesem zgazowywania węgla oraz kontrolą jakości produkowanego gazu miejskiego. W laboratorium opracowywano metody poprawy efektywności produkcji, analizowano skład gazu oraz testowano nowe technologie przechowywania i dystrybucji. Dzięki temu zapewniano bezpieczne i efektywne funkcjonowanie zakładu.

Zapraszamy serdecznie do odwiedzenia wystawy.